Актуальные вопросы тюркологических исследований

163 Actual Problems of Turkic Studies Bügün xizmet pilani toġruluq ‘toġrisida, heqqide’ muzakirileştuq [11. S. 74] ‘Bugün çalışma planı hakkında müzakere ettik’; ders toġruluq [11. S. 70] ‘ders hakkında’; Bu toġruluq ‘bunun hakkında’ [YUTS: 417]. Arqiliq (üzerinden, vasıtasıyla, aracılığıyla) edatı da yalın durumdaki adın ardından getirilmektedir. Bilinen bir işin vasıtasını bildirir: Poçtu arqiliq evetken kitaplarni tapşuruvaldim [UTG: 74] ‘Posta vasıtasıyla gönderilen kitapları teslim edebildim’; Ular terciman arqiliq sözleşti ‘Onlar ter- cüman vasıtasıyla konuştular’ [UTG: 74]. Bu qétimqi yiġin arqiliq yoldaşlarniŋ tonuşi esasen birlikke keldi [UTG: 74] ‘Bu seferki toplantı üzerine arkadaşlarının tavsiyesiyle derneğe geldi’; Exmet arqiliq [UTG: 70] ‘Ahmet vasıtasıyla’; sot arqi- liq ‘mahkeme aracılığıyla’ [YUTS: 17]; poçta arqiliq ‘posta yoluyla’ [YUTS: 17]. Qatarliq (gibi, yanı sıra) edatı yalın durumdaki adlara eklenerek cümlede açıklayıcı örneği ya da yerini tutan örneği belirtir: Bu yiġinġa bizniŋ kafédradin Tursun qatarliq beş oqutquçi qatnaşti [UTG: 74] ‘Bu toplantıya bizim bölümden Tursun gibi beş öğretmen katıldı’; Bu du- kanda depter, qelem, siyah qatarliq medeniyet buyumliri sétilidu [UTG: 75] ‘Bu dükkânda defter, kalem, mürekkep gibi eğitim eşyaları satılıyor’; Aksu qatarliq caylarda [YUTS: 225] ‘Aksu gibi yerlerde’. Bu edat bazen çokluk eki alarak adın yerine de kullanılabilir: Bu dukanda depter, qelem, siyah qatarliqlar sétilidu [UTG: 75] ‘Bu dükkânda defter, kalem, mürekkep gibiler (gibi şeyler) satılıyor’. Başliq (başkanlığında, idareciliğinde, önderliğinde) edatı yalın durumdaki adın arkasından kullanılır. Cümlede çok sayıdaki kişiyi bildirecek adı veya ad grubunu açıklar veya çok sayıdaki kişinin yerini tutanı bildirir: Bu yiġinġa bizniŋ kafédradin Tursun başliq beş oqutquçi qatnaşti [UTG: 76] ‘Bu toplantıya bizim bölümden Tursun idareciliğinde beş öğretmen katıldı’. 2. +lIK eki ile yapılmış idari adlar: Ülke, vilayet, nahiye, vilayet, rayon gibi idari adlara eklenerek “o adın ifade ettiği bölge derecesinde” olduğunun anlaşılmasını sağlayan sıfatlar yapar: ölkilik (hökümet), vilayetlik (partkom), nahiyilik (sot), oblastliq (idare), rayonluq (xelq qurultiyi) [11. S. 110]. 3. +lIK ekiyle türetilmiş kalıplaşmış nitelik adları +lIK ekiyle meydana getirilmiş barliq ‘hemme’ (bütün, hep, varlık) kelimesi cümlede sıfat, zamir ve ad olarak kullanılmaktadır. Barçe biçimine de Uygur ağızlarında rastlanır: Barliq su muşu terepke éqivatidu [UTG: 199] ‘Suyun hepsi bu tarafa akıyor’ ; Yiġinġa mektipimizdiki barliq oquġuçilar qatnaşti [UTG: 199] ‘Toplantıya oku- lumuzdaki bütün öğrenciler katıldık’ ; Bu yiġinġa barliqimiz qatnişimiz [UTG: 204] ‘Bu toplantıya hepimiz katılıyoruz’ ; Barliqimni vetenge béġişlaymen [UTG: 204] ‘Varlığımı vatana bağışlıyorum’.