Актуальные вопросы тюркологических исследований

177 Actual Problems of Turkic Studies Nigâr Kalkan* Başkurt türkçesinde mental fiiller Dil, toplumsal yaşamın bir parçası olarak, sonsuz anlam boyutları taşıyan ve bunları ileten; fiziksel, ruh bilimsel, fizyolojik, zihinsel, toplumsal vb. pek çok olguyla kesişimleri bulunan bir dizgedir [11. S. 3]. Konumuz olan mental fiil kavramı da dildeki olgulardan biri olan mental süreç sonucu ortaya çıkan idrak ile, algılamayla, duygularla ilgilidir. Tüm bunlarla ilgili olan fiillere “men- tal fiil” (zihin fiili) denmektedir. Mental fiil kavramını açıklamaya geçmeden fiilin Türkiye Türkçesi ve Baş- kurt Türkçesi ile ilgili hazırlanmış olan yayınlarda nasıl değerlendirildiğini ele almak istiyoruz. Şekil bilgisinin addan sonra en önemli ögesi olan fiiller iş ve hareket bildi- ren sözler olarak tanımlanmış; fiillerin karşıladıkları hareketler ile zaman ve mekân kapsamı içinde, somut ve soyut nesne ve kavramlarla ilgili her türlü oluş, kılış, kılınış ve durumları ifade ettikleri belirtilmiştir [19. S. 527]. Fiil; dili oluşturan sesbirim, hece, biçimbirim, sözcük, tümce gibi, birbiriyle sıkı ilişkiler içinde bulunan çeşitli ögeler içinde yer alan sözcük türlerinin en önemli ögelerinden biridir; dildeki bildirme işleminin, dille anlatılan eylemin, olay, oluş ve devinimin belkemiği sayılmaktadır [5. S. 175]. HacıeminoğludaTürkdilinde kelimelerindaha başlangıçta, tekheceli kökler hâlindeyken tabii olarak isimler ve fiiller olarak iki kısma ayrıldığını belirterek fiilleri hareket, oluş ve tavır bildiren sözler olarak tanımlamaktadır [15. S. 12]. Vardar ise geleneksel dilbilgisi ve yapısal dilbilim açısından tanımladığı fiili şöyle açıklamaktadır: “Geleneksel dilbilgisinde, öznenin yaptığı ya da konusu olduğu işi, oluşu, kılışı, vb. öznenin durumunu, varlığını ya da yüklemle özne arasındaki bağıntıyı kişi, sayı, zaman kavramlarını içererek belirten gösterge ve yapısal dilbilimde, çevresiyle belirlenen, kişi, sayı ve zaman belirtileriyle tanım- lanan, dizim kurucu öğe.” [24. S. 97]. İşlevselci bir dilbilimci olan Andre Mar- tinet de zaman ve kişi kiplikleriyle birleşebilen kimi sözlüksel anlam birimlere fiil denilebileceğini ifade etmektedir [20. S. 121]. Adalı da “Varlıklarını ancak belli işletim ardılları aracılığıyla ortaya koyabilen bağımlı öncülleri eylem ola- rak tanımlamaktadır [1. S. 35]. Türkiye Türkçesi ile ilgili yazılmış gramerlerde ve yayınlarda fiiller genellikle kılınış ve görünüş, yapı, çatı, çekim özellikleri dikkate alınarak incelenmiştir. * Okutman Dr., Gazi Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları, Ankara, Türkiye.