Актуальные вопросы тюркологических исследований

205 Actual Problems of Turkic Studies Hüseyin Yıldırım* Sıfat-fiil Eki - dIk ~ İsimden İsim Yapma Eki + lIk ve er - ~ bol - Fiil İlişkileri I. Giriş Korkmaz bugün Türkiye Türkçesinin en işlek isimden isim yapma eklerin- den biri olan + lIk ekinin asıl fonksiyonunun, eklendiği kelimeye “tahsis, bir şey için” anlamı veren adlar türetmek olduğunu belirterek ekin başlıca görevlerini 13 maddede gösterir. Bunlar şu şekildedir: 1. adlardan “tahsis” işlevli ve “bir şey için” anlamlı adlar türetir: akşamlık, dolmalık . 2. Ek yine “tahsis” işlevi ve “bir şeyin toplu olarak konulduğu yer” anlamıyla mekân, yer adları oluşturur: odunluk, kitaplık . 3. Bir nesnenin doğadaki bolluğunu, toplu olarak bulunduğu yeri gösteren adlar yapar: ağaçlık, zeytinlik . 4. “tahsis, bulunma” işlevi ile ülke, ilçe, köy, mahalle, semt gibi yer adları oluşturur: Ayvalık, Etlik . 5. “bir şey için” anlamıyla tahsis işlevli âlet adları yapar: buzluk, gözlük . 6. Bir meslekle uğra- şan kimseyi gösteren adlardan meslek adı ve uğraşı alanı gösteren adlar türetir: balıkçılık, dişçilik . 7. Adlardan siyasî, felsefî, dinî düşünüş ve inanışı, o inanışa bağlılığı bildiren adlar türetir: Atatürkçülük, maddecilik . 8. Adlardan rütbe ve makam bildiren adlar türetir: ağalık, valilik . 9. Ad ve sıfatlara gelerek onları genelleştiren, yaygınlaştıran nitelikte soyut adlar türetir: analık; azlık . 10. Ekle eş veya zıt anlamlı ikileme sıfatlarından ikilemeli soyut adlar yapılır: açlık tok- luk, günlük güneşlik . 11. Sayı ad e sıfatlarından “bir arada olmayı, gruplanmayı gösteren” adlar türetir: binlik, yüzlük . 12. Hacim, ölçü, alan, uzunluk gösteren adlardan yine “ağırlık, ölçü, alan, uzunluk” bildiren adlar türetir: (500) adımlık, (5) kiloluk . 13. Zaman gösteren adlara gelen +lIk /+lUk eki, “o zaman süresi içine giren” anlamında ad e sıfatlar türetir: günlük, haftalık [16. S. 55–58]. Türkiye Türkçesinde olduğu gibi diğer Türk lehçelerinde de + lIk ekinin bir- çok işlevi vardır. Delice, bu ekin Türkmen Türkçesinde 30 işlevini tespit etmiş- tir [4. S. 149–162]. Bir ekin bu kadar farklı fonksiyonu karşılaması, farklı kaynaklardan gelen bir + lIk ekinin var olma ihtimalini arttırmaktadır. II. İnceleme er - ~ bol - > ol - Yardımcı Fiil İlişkileri Eski Türkçe döneminde er - biçiminde kullanılan yardımcı fiil bugün Tür- kiye Türkçesinde i - (ve Türk lehçelerinde e -) şeklinde karşımıza çıkar. Bu imek * PhD Dr., yardımcı doçent, Gazi Üniversitesi.