В. Г. Гузев. Избранное

392 В. Г. Гузев. Избранное: К 80-летию aktarma yöntemlerini eş zamanlı olarak kullanan ETR yazısının fevkalâde kar- maşık iç şekli (kuruluşu), pek önemli olgulardan biridir. Yazı nazariyesine göre (J. Friedrich, I. Gelb), böylesine karışık sistemler, sadece daha gelişmiş güçlü yazılara sahip olan uygarlıkların şiddetli baskısı altında meydana gelir ve tabiî sistemlerin evrimine has evrelerin hiçbirini atlamayarak gayet çabuk bir biçimde gelişir 1 . Bununla ilgili olarak, ETR yazısının yaşam süresinin VII-VIII. asırlarda yaklaşık iki yüzyıl olduğunu hatırlatmak yerinde olur. Formüle ettiğimiz vasıflan ile ETR yazısı, 19. ve 20. ’yy.da Amerika, Afrika, Sibirya gibi çeşitli dünya mın- tıkalarında taklidî yoldan meydana gelen yeni yazılarla aynı tipe dahildir. 15. VI–VII. asırlarda eski Türklerin “millî” (L. Bazen) bir yazıyı takli- dî yoldan yaratmaları için tarihî ön koşullar vardı: 1) M. S. birinci binyılın ilk yarısında ve ortalarında Çin ve Sami-Iran süpersivilizasyon, yani üstün medeniyetleriyle kültür teması yoğunluğu arttı; 2) Türkler veya onların bazı temsilcileri, çoğunlukla logografik Çin ve alfabetik Sogd yazı sistemlerini öğrenmişlerdi; 3) teşekkül eden Türk devletlerinin mükemmel haberleşme vasıtalarına şiddetle ihtiyacı vardı; 4) Göktürkler, görevi sınırlı olan resim veya runlara benzer ön yazı haberleşme vasıtalarını (resim işaretlerini, “kes- meleri”, tamgalan) kullanıyorlardı 2 . Bütün bu önkoşullar, ETR yazısının do- ğuşunu teşvik etmeli. 16. Genel yazı teorisi tecrübesinden, kendi diline taklidî yoldan yeni bir yazı yaratmak isteyen, yabancı bir yazıyı bilen ve bunu kendine numune alan herhangi bir mûcidin, icat ettiği sisteme işaretleriyle birlikte bu yabancı ya- zının iç şeklini, yani kuruluşunu naklettiği bilinir. 3 Bu savdan şu sonuç çıkar: Sogd (kursiv) yazısı ile ETR yazısı işaretlerinin sadece şekline dayanarak Göktürk yazısının Sogd yazısından kaynaklandığını ileri süren görüşü kabul eder ve V–VI. asırlardan başlayarak yazılı abidelerle bilinen Sogd yazısının bilginler tarafından alfabetik yazı olarak yorumlandığını göz önünde bulun- durursak 4 , ETR yazısının da alfabetik olduğunu kabul etmek zorunda kalır- dık. Fakat bu durumda Göktürk yazısında neden ön yazı durumunun kalıntı- sı olan resim işaretlerini, logografik ve silabografik unsurları bulduğumuzu izah etmek imkânsız olurdu. Yazı tarihi ve teorisi, yazıların geriye doğru de- 1 Friedrich J. Geschichte der Schrift..., s. 30, 161–172; I. J. Gelb, A Study ofWriting, s. 138- 139, 206–211. 2 Ayrıntılı bilgi için bk. V. G. Guzev, S. G. Klyaştornıy, “Genel yazı nazariyesi ışığında Göktürk yazısının menşei meselesi (Okunuşunun 100. yıldönümü dolayısıyla)”, TDAY- Belleten 1993, Ankara, 1995, s. 29–33. 3 ‘Ismän Yösufun Somali yazısını yarattığı gibi. Bk. J. Friedrich, Geschichte der Schrift..., s. 170–171; I. J. Gelb, A Study of Writing, s. 209. 4 Livşits V. A., Hromov A. L. “Sogdiyskiy yazık”, Osnovı iranskogo yazikoznaniya. Sredneiranskie yaziki, Moskva, 1981, s. 347–514.