В. Г. Гузев. Избранное

629 Rus ve Türk Dilbiliminde Çatı (Diathesis) Kavramı Üzerine [rıt’sya] “eşmek, eşelemek”, ухитряться [uhitryat’sya] “zor olan, hüner ge- rektiren bir işi kurnazlıkla başarmak” gibi -ся ekine sahip olup çatıyla ilgisi olmayan çok sayıda müstakil fiil leksemini kapsayan bir kavramı temsil eder. Rusçadaki çatıdan farklı olarak Türkçedeki dört çatının -Bizce Türkçede etken çatı yoktur- her birisinin dış, yani teknik yönden özelliği, açık seçiktir. Her bir şekil, dil dizgesinde belirgin olarak kendi öz morfemine, söylem- de ise bir eke sahiptir: Dönüşlü çatının -(I)n/-(U)n, işteş çatının -(I)ş/-(U) ş, edilgen çatının -(I)n/-(U)n ve -(I)l/-(U)l, ettirgen çatının -DIr/-DUr ve -t morfemi vardır. Türkçede etken çatı konusunda şu husus göz önünde bulundurulmalıdır. V G. Guzev, D. M. Nasilov, D. İ. Yelovkov ve V B. Kaseviç, Türkçenin ku- ruluşunda şu özelliğin bulunduğuna kanaat getirmişlerdir: Söylemde kulla- nılacak ek (yani dil içinde morfem) mevcut değil ise dil sisteminin morfoloji alt sisteminde de söz konusu şekil yoktur [19]. Kanaatimizce çatı ekinden yoksun fiil gövdesi, hiçbir çatı bilgisini dile getirmez, diğer bir deyişle çatı bağıntısını iletmeye yetkisizdir (irrelevant) ya da tersine herhangi bir bağın- tıyı aktarabilir: Göçtük yurdun kadri konduk yurtta bilinir [20]; içecek su; Oturacak yerim yok vb. Verilen örneklerde eylemle bağıntıda bulunan nesne olan yurt ve su, eylemin edeni değil, edileni; yer ise eylemin geçtiği mekan rolünde faaliyet gösterir. Oysa Türkçede sıfır morfem ile iletilen etken çatı- nın bulunduğunu ileri sürebilmek için maddi ekin olmaması ve bunun belirli, somut bir bağıntıyı iletiliyor olması gerekir. Dolayısıyla “yetkisiz olma” ile (sıfır morfem ile bildirilen) “işaretli olma” birbiriyle karıştırılmamalıdır. Nesne ve eylem (süreç) bağıntılarında sözdizimsel öznenin (süjenin) eden olarak algılanması (ör. Tavşan yiyor, Ders başladı, Öğrenciler geldi vb.), Türk dünya manzarası açısından gramer yöntemiyle ifade edilmesine ihtiyaç duyulmayan doğal bir olgudur. Hem de yukarıda söylendiği gibi Türkçede morfemsiz leksemin gramer şekli olamaması, bu dilde etken çatının bulun- madığına delalet eder. Türkçede bulunan çatılara gelince, dönüşlü çatı, bazı diğer dillerde olduğu gibi, eylemle edeni olan nesne arasında edenlik ilişkisinden başka, edene yö- nelik diğer/ilâve bir (dolaysız veya dolaylı) bağıntının da bulunduğunu ileten anlama sahip fiil şeklidir. Başka bir deyişle bu çatı, fâilin yerine getirdiği eyle- min herhangi bir surette kendisini etkilediğini, kendisine döndüğünü/ değdiği- ni bildiren fiil şeklidir: Çocuk giy + in + iyor, Çocuk gez + in + iyor vb. İşteş çatı, eylemin birden fazla edeni olduğunu bildiren anlama sahip fiil şeklidir: Çocuklar çimenlerde koş + uş + tular (Vasıf Öngören). Edilgen çatı, bazı diğer (örneğin, Bulgarca, Rusça, çağdaş Almanca, Fransızca) dillerde olduğu gibi, bir değil, iki anlama sahip dil aracıdır: 1)Ey- lemle ilgili olan nesnenin, eylemin edeni değil, edileni olduğunu bildiren an-