В. Г. Гузев. Избранное

630 В. Г. Гузев. Избранное: К 80-летию lam (Koyun ye+r ve Koyun ye+n+ir tipindeki örneklerin karşılaştırılmasın- dan ortaya çıkan anlam); 2) Konuşan tarafından eylemin edeninin, herhangi bir kişinin olabileceği soyut bir fâil tasarımı niteliğinde düşünüldüğünü bil- diren anlam (Burada yüksek sesle konuş+ul+maz örneğinde görüldüğü gibi). Dolayısıyla edilgen çatı, eylemle ilgili olan nesnenin, eden değil, edilen ol- duğunu ya da eylemin edeninin herhangi bir kişinin (meçhul) olabileceğini dile getiren fiil şekli sayılmalıdır. Rusçada olmayan, buna karşılık Türkçede bulunan ettirgen çatı nın anlamı, eylemin, kendisini yerine getirmeye teşvik edilen bir nesne ile bağıntılı olduğu- nu bildiren anlamdır: Bu hadise bana her şeyi unut+tur+du örneğinde unutmak eylemi, bu eylemin gerçekleştirilmesine teşvik edilen (yani bana zamiri ile dile getirilen) nesne ile bağıntılıdır. Diğer bir deyişle ettirgen çatı, eylemin, bunun yapılmasına teşvik edilen varlıkla bağıntılı olduğunu bildiren fiil şeklidir. Gözden geçirilen dört Türkçe çatı şeklinin beş anlamında bir ortak içe- rik vardır: O da, her anlamın, eylemle nesne arasındaki belirli bir bağıntıyı yansıtması ve iletmesidir. İşte bu ortak anlamsal içerik esasında söz konusu şekiller, çatı ulamı nı oluşturur. Türkçede orta (medial) anlama sahip, fakat teknik açıdan farklı (yani dö- nüşlü, işteş ve edilgen) çatı kelime şekilleri (örneğin, çırpınmak, dövünmek, kalkınmak, sıkışmak, tutuşmak, yatışmak, yıkılmak, yorulmak gibi) olan olu- şumlar, Rusçadaki orta anlamlı oluşumlar gibi, çatı sayılamaz [21]. Bunlar dönüşlü, işteş ve edilgen çatı kelime şekillerinin kalıplaşması/leksemleşmesi ile oluşmuş geçişsiz orta (anlamlı) fiillerdir. Rusça ve Türkçe çatıların karşılaştırılması, aşağıdaki görüşlerin oluşma- sına yol açar: Yapı bakımından farklı dillerin fiil şekilleri, kısmen aynı eylem ile nesne/ varlık arasındaki bağıntıları (yani dönüşlü, işteş, edilgen) iletir. Dillerde şekilbilimi aracılığıyla dile getirilen farklı nesne — eylem ba- ğıntıları bulunur: Sıfır morfem de dâhil şekilbilimsel araçlarla Türkçede iletilmeyip Rusçada aktarılan, etkenlik; Rusçada dile getirilmeyip Türkçede iletilen, ettirgenlik bağıntıları gibi. Diğer dillerin malzemesine başvurulduğunda İngilizcede dönüşlü bağın- tının sadece leksik yöntemle dile getirildiğine (yani dönüşlü çatının bulun- madığına); edilgenlik bağıntısının iletilmesinde ise analitik edilgen çatı şek- linin (He is loved by them “Onlar tarafından sevilir”) işlev gördüğüne kanaat getirilir [22]. Fransızcada hiç olmazsa dönüşlü [Christophe s ’ enfonce dans son lit ... “Christophe yatağına büzülüyor/gömülüyof” (R. Rolland, Jean-Ch- ristophe)] ve edilgen [Cette fois, il est fouetté. “Bu kez [bebek] cezalandırı- lıyor” (R. Rolland, Jean-Christophe)] çatılar vardır. Aynı çatılar Almancada da bulunur: ör. İch rasıere mich “Tıraş oluyorum” (dönüşlü bağıntı), Wir ver-