В. Г. Гузев. Избранное

631 Rus ve Türk Dilbiliminde Çatı (Diathesis) Kavramı Üzerine sammeln uns “Toplaşıyoruz” (işteş bağıntı); Das Haus wırd gebaut “Ev ya- pılmaktadır/inşa edilmektedir” (edilgen çatı). Rusça’nın yakın akrabası olan Bulgarcada ise çatı mekanizması, Rusçadakinden farklı değildir: Genel çatı, üç bağıntıyı (dönüşlü, işteş ve edilgen bağıntıyı) dile getirir [ör. Аз се бръсна. “Tıraş oluyorum” (dönüşlü bağıntı), Ние се събираме “Toplaşıyoruz” (işteş bağıntı), Къщата се строи “Ev yapılmaktadır” (edilgen bağıntı)]. Birleşimli (sentetik) ettirgen çatı, sözü geçen dillerde yoktur. İngilizce ile Fransızcada analitik ettirgen çatı olarak yorumlanması mümkün, “yapmak” anlamlı fiil ile ana içeriği ileten fiilden ibaret olan yapılar (İng. make laugh, Fr. faire rire “güldürmek”) kullanılır. Kuruluş (yapı) bakımından farklı ve akraba olmayan dillerde eylem- ler ile nesneler arasındaki aynı bağıntıların yansıtılıp bunların morfolojik araçlarla ifade edilmesi ve de benzer araçların diğer Hint-Avrupa ve Türk dillerinde yer alması, bu olguların pek önemli bir dil evrenseli olmasına tanıklık eder. Söylenenler ışığında şunu itiraf etmek gerekir: Ayrı dillerdeki çatı ulamla- rının eş değerde yorumlanabilmesi için teorik dilbilimi, yapıca farklı dillerin malzemesine dayanan ve her geçen gün geliştirilmekte olan çatı şekli ve ula- mı, çatı bağıntıları kavramlarını içeren genel çatı kuramına muhtaçtır. Rusça ve Türkçe çatıların tahlili, çatı kavramının tarafımızdan daha önce kabul edilmiş olan yorumunu [23] geliştirmeyi olanaklı kılıyor: Bizce çatı kavramını, sadece eylem ile nesneler arasındaki bağıntıları ileten dil araçları olarak tanımlamak, yeterli değildir. Çünkü eylem ile nesneler arasındaki ba- ğıntılar, fiil geçişliliği ve yönetme/gerektirme tarafından da aktarılır. Dolayı- sıyla hal şekilleri (kitab+ı oku-, ev+e gel-), hal şekli + ilgeç yapılan da (ev+e kadar yürü-) göz önünde bulundurularak çatı kavramının yeniden işlenmesi gerekmektedir. Özetle, çatının, eylem ile varlıklar arasında sadece belirli, somut (yani etken, dönüşlü, işteş, edilgen, ettirgen gibi) bağıntıları ileten morfolojik fiil şekilleri olduğu kabul edilmelidir. Kaynakça 1. Ахманова О. С. Словарь лингвистических терминов. Изд. 4-е, стереотип- ное. М.: Дом Книга, 2007. 2. Бенвенист Э. Общая лингвистика. М.: Прогресс, 1974. 3. Бодуэн де Куртенэ И. А. Избранные труды по общему языкознанию. Т. II. М.: Изд-во АН СССР, 1963. 4. Виноградов В. В. Русский язык (грамматическое учение о слове). Изд. 2-е. М.: Высшая школа, 1972. 5. Грамматика русского языка. Т. I. Фонетика и морфология. М.: Изд-во АН СССР, 1960.