Актуальные вопросы тюркологических исследований

31 Международная научная конференция XIX Ивановские чтения 1) Eylemle ilgili olan nesnenin, eylemin edeni değil, edileni olduğunu bildiren anlam ( Koyun ye+r ve Koyun ye+n + ir tipindeki örneklerin karşılaştırılmasından ortaya çıkan anlam); 2) Konuşan tarafından eylemin edeninin, herhangi bir kişinin olabileceği soyut bir fâil tasarımı niteliğinde düşünüldüğünü bildiren anlam ( Burada yüksek sesle konuş+ul+maz örneğinde görüldüğü gibi). Dolayısıyla edilgen çatı , eylemle ilgili olan nesnenin, eden değil, edilen olduğunu ya da eylemin edeninin herhangi bir kişinin (meçhul) olabileceğini dile getiren fiil şekli sayılmalıdır. Rusçada olmayan, buna karşılık Türkçede bulunan ettirgen çatı nın anlamı, eylemin, kendisini yerine getirmeye teşvik edilen bir nesne ile bağıntılı olduğunu bildiren anlamdır: Bu hadise bana her şeyi unut+tur+du örneğinde unutmak eylemi, bu eylemin gerçekleştirilmesine teşvik edilen (yani bana zamiri ile dile getirilen) nesne ile bağıntılıdır. Diğer bir deyişle ettirgen çatı , eylemin, bunun yapılmasına teşvik edilen varlıkla bağıntılı olduğunu bildiren fiil şeklidir. Gözden geçirilen dört Türkçe çatı şeklinin beş anlamında bir ortak içerik vardır: O da, her anlamın, eylemle nesne arasındaki belirli bir bağıntıyı yansıtması ve iletmesidir. İşte bu ortak anlamsal içerik esasında söz konusu şekiller, çatı ulamı nı oluşturur. Türkçede orta (medial) anlama sahip, fakat teknik açıdan farklı (yani dönüşlü, işteş ve edilgen) çatı kelime şekilleri (örneğin, çırpınmak , dövünmek , kalkınmak , sıkışmak , tutuşmak, yatışmak , yıkılmak , yorulmak gibi) olan oluşumlar, Rusçadaki orta anlamlı oluşumlar gibi, çatı sayılamaz [21]. Bunlar dönüşlü, işteş ve edilgen çatı kelime şekillerinin kalıplaşması/leksemleşmesi ile oluşmuş geçişsiz orta (anlamlı) fiillerdir. Rusça ve Türkçe çatıların karşılaştırılması, aşağıdaki görüşlerin oluşmasına yol açar: Yapı bakımından farklı dillerin fiil şekilleri, kısmen aynı eylem ile nesne/ varlık arasındaki bağıntılar ı (yani dönüşlü, işteş, edilgen) iletir. Dillerde şekilbilimi aracılığıyla dile getirilen farklı nesne – eylem bağıntıları bulunur: Sıfır morfem de dâhil şekilbilimsel araçlarla Türkçede iletilmeyip Rusçada aktarılan, etkenlik ; Rusçada dile getirilmeyip Türkçede iletilen, ettirgenlik bağıntıları gibi. Diğer dillerin malzemesine başvurulduğunda İngilizcede dönüşlü bağıntının sadece leksik yöntemle dile getirildiğine (yani dönüşlü çatının bulunmadığına); edilgenlik bağıntısının iletilmesinde ise analitik edilgen çatı şeklinin ( He is loved by them “Onlar tarafından sevilir”) işlev gördüğüne