Актуальные вопросы тюркологических исследований

Актуальные вопросы тюркологических исследований 162 sıfat gibi kullanılır: baġlık (bölge) vb. Zaman ve sayı adlarından zaman süresi veya sayı bildiren sıfatlar yapar: gündelik (işler); seksenlik (ihtiyar) vb [6. S. 340–341]. +lIK eki, Eski Türkçede +lIg iken, Çağatay Türkçesinde ve onun devamı olan Yeni Uygur ve Özbek Türkçelerinde +lIK’a dönüşen bir başka addan ad yapma eki ile karıştırılmaktadır. Bu bildiride +lIg ekinden değişen +lIK ekinden değil, Eski Türkçeden beri ses yapısını korumuş olan +lIK ekinden söz edilecektir. Bildiride bu ekin Türkiye Türkçesinde de bilinen özellikleri üzerinde durulmayacaktır 1 . Yeni Uygur Türkçesinde +lık EKİ 1. Yeni Uygur Türkçesinde +lIK ekiyle meydana getirilen edatlar Yeni Uygur Türkçesinde bağlama edatları 2 arasında +lIK eki ile meydana getirilmiş arkiliq, toġruluq ‘toġrisida, heqqide’, qatarliq, başliq edatları bulun- maktadır. Arqa ‘arka’, toġru ‘doğru’, qatar ‘sıra, dizi’, baş ‘baş’ kelimelerine geti- rilen +lIK ekiyle meydana getirilmiş biçimler kalıplaşmış ve edatlaşmıştır. Bu edatlar ismin cümledeki başka kelimelerle münasebetini bildirmektedir. Toġruluq ‘toġrisida, heqqide’ (hakkında, üzerine, için) edatı yalın hâldeki adın ardından gelmektedir. Bu edat belirli bir hareket ya da hükmün konusunu bildirir: 1 +lIK eki sayı, miktar gruplarına eklenerek sayı ve miktarla ilgili özellikleri belirten sıfatlar yapar: (töt) tonni+liq (maşina), on kün+lük vezipe, beş misqal+liq altun bileyzük [HZUT: 189–190]; Ad ile sıfatlara +liq/+lik; +luq/ +lük yapım eki getirilir: gülizar+liq; qoġunluq, étizliq, neşpütlük; suluq örük, tuzluq su; eqilliq bala, üskek kala, ürkügek at [HZUT: 181]; +liq, +lik; + luq; +lük ekleri Uygur lehçesinde en yaygın addan ad yapan eklerdendir. Ad olan kelimelere eklenerek o adın belirttiği mana ile münasebeti olan kişi, nesne ve nesnenin yerini bildiren adlar meydana getirir: tilşunas+liq, ani+liq, hépti+liq, aşpez+lik, yigit+lik, mozduz+luq, yamġur+luq, qizil+liq [HZUT: 159]; +liq, +lik; +luq; +lük ekleri sıfat ve sayılardan yeni adlar yapar: qizġin+liq, yüksek+lik, batur+luq, sezgür+lük; birinçi+lik, ikkinçi+lik, tötinçi+lik [HZUT: 163]; Bitki ve cisimleri belirten adlara getirilen bu tür bitki ve nesnelerin çok olduğu yeri bildiren adlar yapar: derexliq, qariġayliq, qomşuluq, qoġunluq, buġdayliq, taşliq, samanliq, néqitliq, örüklük [UTG: 85]; Bazı isimlere eklenerek o ismin ifade ettiği nesneye özgü özelliğini bildiren sıfatlar yapar: prolétarliq, marksizmliq, grammatikiliq [11. S. 110]. Vakit bildiren adlara eklenip o ismin ifade ettiği vakitle münasebet özelliğini bildiren sıfatlar yapar: çüşlük, etigenlik, yazliq, qişlik [11. S. 110]. Sıfatlar fiillerle bağlandığında iş ve hareketin çeşitli özelliklerini, hâllerini açıklar, zarf olur: Baġda bülbüllar çirayliq sayravatidu [HZUT: 182]; Ular bizni xoşalliq bilen qarşi aldi [11. S. 72]; U öz vezipisini sadaqetlik bilen orunlidi [11. S. 72]. Cuŋgu xelqiniŋ erkinlik üçün ve … [11. S. 73]. Sıfatlara eklenerek belirtilen soyut adlar meydana getirir: qizġinliq, yükseklik, baturluq, sezgürlük [11. S. 93]. +liq / +lik; +luq/ +lük eki addan ad yapan ekler arasında en çok bilinenlerdendir. Bir işle meşguliyeti bildiren adlara eklenerekmeslek bildiren adlar meydana getirir: qasapliq, béliqçiliq, toqumçiliq, tilşunasliq, aşpezlik, tömürçilik, mozduzluq, seypuŋluq [UTG: 85]. Bazı adlara eklenerek o nesne için gerekli veya bunun için verilen nesneyi bildiren adlar yapar: künlük, toyluq, mayliq (löŋge), kiyimlik, çapanliq, héytliq, yamġurluq [UTG: 85].. 2 İsim — tirkelme qurulmisi teriminin başka gramer kitaplarında söz arqa yardemçisi biçiminde adlandırıldığını belirtir [11. S. 70].