Актуальные вопросы тюркологических исследований

Актуальные вопросы тюркологических исследований 178 Yardımcı fiiller ve fiilimsiler de ayrı başlıklar altında değerlendirilirken fiillerin anlamlarına göre bir sınıflandırma genellikle yer almamaktadır 1 . Hacıeminoğlu, fiilleri çeşitleri bakımından yapılarına, muhtevalarına, du- rumlarına, kullanışlarına, fail ve ilgilerine, nesne ile ilgilerine ve mahiyetlerine göre olmak üzere yedi başlık altında değerlendirirken muhtevalarına göre de ele almaktadır. Muhtevalarına göre fiilleri; hareket bildiren fiiller yürü-,vur- vb.; iş bildiren fiiller öğret-, pişir vb., oluş bildiren fiiller büyü-, sarar- vb., tavır bildiren fiiller beğen-, sev vb. olarak ele almaktadır [15. S. 12–13]. Ancak, fiil türündeki sözcüklerin gösterdikleri anlamlar esas alınarak kullanılmış bir dil bilimi terimi olan mental fiillerle ilgili bir bilgi yer almamaktadır. Erdem, Halliday’den alıntılayarak fonksiyonel gramerde fiillerin süreç ola- rak düşünüldüğünü ifade etmektedir. Bu durumun fiillerin anlam özelliğini ortaya çıkardığını belirterek fiilleri materyal fiiller/hareket fiilleri, davranış fiilleri, iletişim fiilleri, ilişkilendirme fiilleri, mevcudiyet fiilleri olarak sınıflan- dırırken mental fiilleri de ele almaktadır. Mental fiileri kendi içinde algılama fiilleri, etkilenme fiilleri ve idrak fiilleri başlıkları altında değerlendirmektedir [12. S. 92–94]. Başkurt Türkçesi gramerlerinde fiil “qılım” terimi ile karşılanmış ve Türkiye Türkçesi için hazırlanmış yayınlarda olduğu gibi kelime gruplarından oluşan cümlenin oluşumunda en önemli rolü üstlenen unsur olarak değerlendirilmek- tedir. Fiiller yapı, çekim, çatı özelliklerinin dışında fiilimsiler ve yardımcı fiiller olarak da ele alınmaktadır [18. S. 208–260; 10. S. 159–233] Zeynullin, Xäź ǐ rg ǐ Başqŭrt Äźäbi T ǐ l ǐ —Morfologiya adlı yayınında ‘fiillin leksik ve semantik özel- likleri’ başlığı altında fiilleri anlamlarına göre sekiz gruba ayırmıştır. Bunlar: 1. Hareket fiilleri: bar — “gitmek”, yüg ǐ r — “koşmak”, qayt — “dönmek” vb. 2. İş yapma fiilleri: vaqla — “ufalamak”, haqla — “koru-, saklamak”, bäylä — “bağlamak”, uqı — “okumak”, yatla — “ezberlemek” vb. 3.Durumfiilleri: yäşä— “yaşamak”, ultır— “oturmak”, bul— “olmak” qal- , yat- vb. 4. Düşünme fiilleri: iśäplä — “hesaplamak”, aŋla-, inqar et-, uyla — “düşün- mek”, h ǚ ź ǚ mtäyaha— “sonuççıkarmak”, iśbatla-, f ǐ k ǐ rlä-, t ǚ ş ǚ n— “düşünmek”vb. 5. Konuşma fiilleri: äyt — “söylemek”, yawap bir — “cevap vermek”, iśkärt — “hatırlatmak”, h ǚ yläş — “konuşmak”, t ǚ ps ǚ — “araştırmak, soruştur- mak”, ǚ ndäş — “seslenmek” vb. 6. Psikolojik veya fiziksel durumu bildiren fiiller: aptıra- “şaşırmak”, yuqla- “uyumak”, qurq-, arı — “yorulmak”, hawıq — “iyileşmek”, ila — “ağlamak” vb. 7. Duygu ve sezgi fiilleri: maqtan — “övünmek”, hŭqlan — “büyülenmek”, yılmay — “gülümsemek”, h ǚ y — “sevmek”, iş ǐ t-, tıŋla — “dinlemek” vb. 8. Yansıma fiiller: şatır źa — “ çatırdamak”, şırılda-, xırılda-, mırılda-, b ǐzǐ ldä — “vızıldamak ” vb. [29. S. 90–100]. 1 Bk. M. Ergin, J. Deny, T. Banguoğlu, T. Gencan, Z.Korkmaz, N. Atabay, S. Eker.

RkJQdWJsaXNoZXIy MzQwMDk=