Актуальные вопросы тюркологических исследований

Актуальные вопросы тюркологических исследований 182 1.7. Hatırlama ifade eden fiiller: ağahlandır- “hatırlatmak”, iślä- “hatırla- mak”, x ätĭrlä- “hatırlamak”,iślä- “hatırda tutmak”, yadla- “hatıra getirmek” vb. 2. Duygu Fiilleri Duygu fiilleri mental fiillerin bir grubunu teşkil eder, mental etkinliğin ikinci aşamasını oluşturur. Düşünme, duygu, bilme gibi kavrama (cognitive) alanları arasında bir örtüşüklük vardır [26. S. 20]. Dış uyaranlardan gelen et- kiyi duyularla alma ve bunlara tepki vermeyi ifade ederler. Duygusal yanıt fiili diye de adlandırılırlar. Duygusal yanıt beklentilerin gerçekleşmemesi, durgun giden yaşama tepki, durgun yaşamdaki olumlu ve olumsuz gelişmeler, saygın- lığın artması veya azalması, beklenmedik durum karşısında kafa karışıklığı, başkalarına karşı güvenin yitirilmesi, beklenmedik bir durumla karşılaşma, beklenmedik bir durum karşısında tepkisizleşme, olumsuzluğu engelleme ça- bası, olumsuz durumdan çıkamama düşüncesi, olumsuz bir durumdan kaçma duygusu, başka bir varlığa karşı güçlü olumlu veya olumsuz duygular, başka bir varlığa bağlanma, başka bir varlığın beklenmedik olumsuz hareketi gibi etkile- re bağlı olarak ortaya çıkar [27. S. 101]. Duygu fiilleri olumlu ve olumsuz duygu fiilleri olarak da değerlendirilmiş- tir. Sevmek, tapmak, büyülemek, saygı duymak, arzulamak gibi fiiller olumlu duygu fiilleri; nefret etmek, iğrenmek, kızmak gibi fiiller de olumsuz duygu fiilleri için örnek teşkil etmektedir. Duygu fiilleri, Başkurt Türkçesinde Zeynullin tarafından yapılan fiil tasni- finde “xis-tŭygŭ häm hiźĭmläw qılımdarı” başlığı altında anlatılan fiillerin bir kısmını karşılamaktadır. Zeynullin bu fiillerin kişilerin hizmet etmesi gereken bir işle ilgili olmadığını, farklı olayların tesiri esasında insanda oluşan duyguları karşıladığını belirtir. Hağın- “özlemek”, yarat- “sevmek”, hoqlan- “büyülenmek”, küŋĭlhĭźlän- “mutsuz olmak” gibi fiilleri örnek olarak vermektedir. Duygu fii- leri Zeynullin tarafından kişinin psikolojik durumunu bildiren fiiller olarak da ele alınmıştır. Psikolojik durumu bildiren bu fiillerin anlam bakımından birkaç gruba ayrılabileceğini belirterek şu sınıflandırmayı yapmaktadır: 1. Mutlu olmayı anlatan fiiller: qanatlan-, h ǚ y ǚ n- “sevinmek”, ruxlan- “se- vinmek” vb. 2. Kaygılanmayı, bir işi veya olayı zor geçirmeyi, mutsuzluğu anlatan fiiller: k ǚ rh ǚ n- “oflamak”, xäsrätlän- “kaygılanmak” vb. 3. Öfkeyi ve nefreti anlatan fiiller: yarhı- “kızmak, öfkeden kudurmak”, dŭrfalan- “kabalaşmak” vb. 4. Korkuyu ve şüpheyi anlatan fiiller: qŭt ŭs- “korkmak”, ǚ rk-, ş ǚ rlä- “kork- mak” , xäwĭflän- “kaygılanmak” vb. 5. Şaşırmayı ve etkilenmeyi anlatan fiiller: qawşa- “afallamak” , ğäjäplän- “şaşırmak”, aźa- vb. 6. Aşağılamayı ve nefreti anlatan fiiller: yamanla- “kötülemek”, qıyırhıt-