Актуальные вопросы тюркологических исследований

183 Actual Problems of Turkic Studies “aşağılamak, itip kakmak”, huqran- “birine kızarak söylenmek”, turhay- öfkele- nerek dudakları büzmek” vb. [29. S. 98–99]. Başkurt Türkçesindeki duygu fiilleri aşağıdaki gibi gruplandırılabilir: 2.1. Kuşku ve şüphe ifade eden fiiller: şiklän- “şüphelenmek”, bŭrsıl- “kuş- kulanmak”, ş ǚ bhälän- “şüphelenmek”, ikĭlän- “şüphelenmek”, şik tŭt- vb. 2.2. Sevgi ifade eden fiiller: yarat- “sevmek, âşık olmak”, h ǚ y- “sevmek”, arźaqla- “sevmek”, yan- “yanmak, sevmek”, ŭqşat- “beğenmek, hoşlanmak, sev- mek”, ğaşik bul- “aşık olmak, sevmek”, xuşhın- “hoşlanmak, sevmek” vb. 2.3. Öfkelenme ifade eden fiiller: aqırın- “hiddetlenmek”, yarhı- “kızmak”, taśırğalan- “kızmak, öfkeden kudurmak”, kältäy- birden sinirlenmek, öfkelen- mek”, qŭtŭr- “çok sinirlenmek”, asıw kil- “kızmak” vb. 2.4. Kaygı, endişe, telaş ifade eden fiiller: zarlan- “kaygılanmak”, bŭş- “kaygılanmak, tasalanmak”, qarhalan- “telaşlanmak”, ärhälän- “telaşlanmak, acele etmek”, utqa hal- “kaygılandırmak”, maźahıźlan- “kaygılanmak, endişe duymak” vb. 2.5. Korku ifade eden fiiller: ağarın- “korkmak, yüzün beyazlaması”, ajğı- rın- bağırarak korkutmak”, qurq-, qan qaltıra- “aşırı korkmak”, şır yĭbär- “çok korkmak”, bilĭn al- “korkmak”, ǚ rk-, ş ǚ rlä “korkmak” vb. 2.6. Şaşırma ifade eden fiiller: handıra- “şaşırmak”, taŋlan- “şaşırmak”, taŋ gäjäpkä qal- “çok şaşırmak”, gäjäplän- “şaşırmak”, şaq qat- “çok şaşırmak” vb. 2.7. Üzüntü ifade eden fiiller: m ǚ ŋ ǚ l- “üzülmek, efkara düşmek”, tarhın- “bir şeye sıkılmak, üzülmek”, ürtän- “azap çıkmak, üzülmek”, yällä- “üzülmek, efkarlanmak”, esĭn- “üzüntü duymak” vb. 2.8. Utanma, çekinme ifade eden fiiller: tayşanla- “utanmak, çekinmek”, tartın- “utanmak, çekinmek”, ŭyatla- “utanmak, utangaclık duymak”, namıślan- “utanmak, sıkılmak”, qawşa- “utanmak, çekinmek”, ğärlän- “utanmak, arlan- mak”, 2.9. Pişmanlık ifade eden fiiller: ükĭn- “pişman olmak”, xafalan- “hayıflanmak, pişman olmak”, k ǚ yälän- “pişmanlık duymak” vb. 3. Algılama Fiilleri: Doğal ve toplumsal çevreyi iç içe ve aynı anda yaşayan insanların ve hatta hayvanların temel iletişim araçları beş duyularıdır. Dışımızdaki dünya ile iliş- kilerimiz yakından uzağa doğru, dokunma, tatma, koklama, işitme ve görme duyuları ile kurulmaktadır [17. S. 151]. Algılama, çevremizi anlamlandırmada mental sürecin ilk basamağı olarak kabul edilmektedir. Algılama işlemini gerçekleştiren duyularımız sağlıklı bir şekilde çalıştığında dış dünyayı algılama işlemi tamamlanıp mental sürecin bir diğer basamağına geçilir. Duyulardan biri veya birden fazlası çalışmadığı za- man dış dünyadaki olayları algılamada zorluk yaşanır ve sağlıklı bir anlamlan- dırma gerçekleşemez.