Актуальные вопросы тюркологических исследований

Актуальные вопросы тюркологических исследований 206 yardımcı fiilinin - dIk sıfat-fiil ekini almış şekli ise Eski Türkçede erdük ve son- raki dönemlerde ise fonetik değişime uğramış hâliyle idük (ve idik ) biçiminde kullanıma devam edilir. İsimlerden sonra ya da isimleşmiş fiillerden sonra ge- lerek “olma, aitlik, mevcudiyet, bulunma” gibi manalar katar. Öztürk, - imek fiilinin - dük sıfat-fiil eki ile oluşturduğu yapının, Anadolu sa- hasındaki gelişmesine temas ederek, bugünkü Türkmen Türkçesindeki idük yapı- sının kalıcı ve geçici isim tabanlarına getirilişi üzerinde durmuştur [19. S. 77–78]. Eski Türkçedeki erdük yapısının kullanımını tarihî metinlerde tespit et- mek mümkündür. Eski Türk yazıtlarından örnekler: yerdeki bar ertigimä erdemligimä bükme “Yerdeki var olduğuma, erdemliğime doyma” [17. III, 101 “Altın-Köl yazıtı; Alt. I, a 1”]; .. ben yeg erdükim .. “..ben daha iyi olduğum ..” [17. III, 90 “Kemçik-Kaya başı yazıtı; K.K.5”]. Üç İtigsizler’den örnekler: aķıġsız erdükin “āsrava’sız olduğunu” (98 a, 13); aķıġsız erdükini “āsrava’sız olduğu” (99 a, 2); üç erdüki “üç olduğu” (99 b, 11); tiŧimlig erdüki “cesur olduğu” (109 a, 5); anŧaġ erdüki “öyle olduğu” (117 a, 1); aķıġsız ertüki “āsrava’sız olduğu” (97 a, 11); tılŧaġsız ertüki “sebesiz olduğu” (115 a, 15) [18]. Uygurca Altun Yaruk’tan örnekler: kayuda ertüklerin bilir siz (348, 1); ta- tıglıg ertükin (42, 20); ögretinteçi ertükin (485, 7); neteg tözlüg ertükin (593, 4); montag osuglug ertükin (630, 10) [15]. Kutadgu Bilig’den örnekler: “ sini erdüküñ teg ögümez özüm / sini senmet öggil kesildi sözüm “Seni olduğun gibi methedemiyorum; seni sen medhet! Sö- züm kesildi.” (33); sewe baķtıñ erse közüm yümdüküm / saña körkitür men negü erdüküm “Sen sevgi ile bakınca, ben gözümü yummak suretiyle, sana nasıl ol- duğumu göstermek istedim.” (663); yanut birdi ögdülmiş açtı sözin / ķadaşı igi ’ali ne erdükin “Öğdülmiş cevap verdi; söze başlayarak, kardeşinin hastalığını ve durumunun ne olduğunu ” (6236); ay toldı iligke özi devlet erdükin ayur “Ay- Toldı hükümdara kendisinin saâdet olduğunu söyler.” (C-16); kün toġdı ’adil śıfatı neteg erdükin ayur “Kün-Toğdı adil vasfının nasıl olduğunu söyler.” (C- 19); tapuġçılar ĥaķķı begler öze negü erdükin ayur “Hizmetkârların beyler üze- rinde haklarının ne olduğunu söyler” (C-42) [2]. Eski Türkçede erdük (aynı zamanda erken ) yapısıyla birlikte bolduk (aynı zamanda bolgan ) yapısı da kullanılmakta idi: Eçim ķaġan ili ķamşaġ boltuķında budun ilig ikegü boltuķında İzgil budun birle süngüştümüz [11. S. 56; K.K 3]. Yakın ķa ķadaştın yıraķ bolduķum / olarķa tođurmadım açım tokum “Yakın akraba ve kardeşlerden uzak olduğuma gelince, ne aç olduğum zaman ne tok olduğum zaman, onlara bir yük olmadım” (3350). Bilir sen bu kün men kişi bolduķum / sebebi ilig erdi yülekim ŧoķum “Bilirsin, bugün benim adam olmama sebep hükümdardır; o bana destek olmuştur” [2].