Актуальные вопросы тюркологических исследований

207 Actual Problems of Turkic Studies Şu iki örnekten erdük yapısının aynı işlevde bolgan yapısıyla yan yana kul- lanıldığı görülecektir: Yā Umm-i Seleme, saña nė ma‘lūm boldı anıñ uçtma’lıġ erdüki ? [10. 239-7]; Ey ża‘Įfa, ne bildiñ oġluñ uçtma’lıġ bolġanını [10. 382-7]. Eski Türkçenin devamında Eski Oğuz Türkçesinde de erdük yapısının idük biçiminde kullanıldığı görülmektedir. Dede Korkut Hikâyelerinden aldığımız şu örnekler bu yapının yaygın olduğunu işaret eder: Dirse Ħan oġlançuġı idügin bilmedi, ķarşu geldi . (D-32, 1); Dirse Ħan burada oġlançuġıśaġidüginbildi .(D-34,8); PayPüreBigaydur:oġlumidüginandanbileyim . (D-118,9); Ħanķızıaydur:Ķazanoġlanavdaidüginandanbileyimkimyorġunatuñ- ile gedilmiş cıdañ-ile ardına düşesin didi . (D-140, 13); Mere delü ķavat gözüm çönge idügin ne begenmezsin. (D-158, 3); Selcen idügin bilmedi, ķaķıdı . (D-196, 1) [12]. Eski Oğuz Türkçesi döneminde idük yapısı kendisinden önceki isme eklen- meye başlar: ‘Acebe kaldı, ne yiridügin bilemedi. (39 a, 8); Eger dilerse ki benüm suçum yoġuduġın bile . (79 b, 10). Ya Yūsuf senüñ suçıñ yoġuduġı bilindi (80a, 9) [7]. Aynı zamanda Eski Oğuz Türkçesinde bu - duk biçimine paralel + lIk şekil- leride vardır: Ol kim senüñ emrüñ śıdı, anuñ bize ķonşılıġın gerekmez, didiler . (17b, 7); Anlaruñ çoķluġunı Tañrı bilür . (5a, 1); Anuñ ululıġın ‘aķl irmez . (2b, 2); İlanuñ ululuġın Tañrı’dan artuķ kimse bilmez . (3b, 1) [7]. Eski Oğuz Türkçesinde idük yapısı ile birlikte, tarihî metinlerde bolduk şek- linde karşımıza çıkan yapı da olduk biçiminde kullanılmış ve bugün Türkiye Türkçesinde de yaygın olarak kullanılır olmuştur. Böylece Eski Oğuz Türkçe- sinde idük ile birlikte olduk da aynı fonksiyonda kullanımdadır: gözsüz olduġı neden eydüñ sebeb [14. 1692]; Pay Pürenüñ oġlı olduġın bile- mediler [12. D-73-6]. Eski Oğuz Türkçesinde idük ve olduk yapıları yan yana kullanılırken günü- müz Türkiye Türkçesinde ise idük yapısı arkaik “ne idüğü belirsiz” örneği dışın- da kullanımdan düşmüş ve aynı fonksiyon olduk yapısıyla karşılanır olmuştur: “Kukla olduğumu biliyorum!” (SA); “ Yeğeni olduğumu söyleyince bir kat daha memnun oldu.” (SA); “..belki de en uysal dinleyicisi olduğum için bana..” (SA); “Anadolu harbi çoktan bittiği, mühim bir kısmı İstanbul’da olduğu için ölümünü haber alanlar ertesi günü eve gelmişlerdi.” (SA). Aslında Türkiye Türkçesinde düşmüş görünen ve yerini olduk yapısına bı- rakan bu idük biçiminin kimliği = kim olduğu, varlığı = var olduğu, yokluğu = yok olduğu; -maklığı = -mak olduğu; -mazlığı = -maz olduğu gibi kullanımlarda kalıntısının mevcudiyeti aşağıda detaylı olarak anlatılacaktır. idük (< erdük) Yapısı Bugün Türkiye Türkçesinde i - (< er- ) yardımcı fiilinin üzerine sıfat-fiil eki almış idük yapısı “ne idüğü belirsiz” şeklindeki kalıp ifadede arkaik olarak ya-