Актуальные вопросы тюркологических исследований

Актуальные вопросы тюркологических исследований 212 Özbek Türkçesinde a.1. -gänlik Türkmen Türkçesindeki - AndIk/-AnlIk yapısı Özbek Türkçesinde - gänlik biçimindedir. Bu yapı da -gänlik <-gändik <-gAn edik <-gAn erdük gelişimi so- nucu ortaya çıkmıştır. Böylece yapıdaki - lIk parçacığının köken itibariyle arka- ik idük yapısına dayandığını ve “pekiştirme” işlevinde enklitik gibi kullanıldığı söylenebilir. Türkiye Türkçesinde “-mış olduğu” yapısıyla karşılanır: * Yigit nimä iş bilän kelgänligini vä båşidän ötgänlärni devgä gäpirip berdi . “Yiğit niçin gelmiş olduğunu ve başından geçenleri deve anlattı.” (ÖXE, 133). * Arab läşkärläri uzåķ yol yürib çarçagänliklariga ķaramay .. “Arap askerleri uzun süre yol yürüyüp yorulmuş olduklarına aldırmayıp..” (ÖXE, 140). * Husanniñ tåpilgänligi toġrisidä Radxagä xabär yubåribdi. “Husan’ın bu- lunmuş olduğu hususunda Radxa’ya haber gönderildi.” (ÖXE, 143). * Xånåyim häm bu şartlarniñ bäcärilgänligini körib “şu yigitni bir köräy” deb, måmåniñ åldigä kelibdi. “Hanım da bu şartların yerine getirilmiş olduğunu görüp “şu yiğidi bir göreyim” deyip, yaşlı kadının huzuruna gelmiş.” (ÖXE, 322). a.2. -mägänlik Yukarıdaki - gänlik yapısının olumsuz biçiminde - mä eki kullanılmıştır ve “-memiş olduğu” şeklinde aktarılabilir: * Åftåb åyim varaķı pişirişdän bu kungi mehmånnıñ unça-munça kişi bolmaġanlıġı bildi . “Aftab annem börek pişirişten bugünkü misafirin sıradan bir kişi olmadığını (olmamış olduğunu) anladı.” (ÖK, 34). * Åtabek özi bilän körişgän mundaki ikki yåt kişini tanimaganlıķdan bir-iki ķayta ularni köz åstidan keçirdi . “Atabek kendisiyle görüşen bu iki yabancı kişi- yi tanımamış olduğundan bir iki defa onları gözden geçirdi”. (ÖK, 18). a.3. -gän Özbek Türkçesinde - gänlik yapısı ile birlikte üzerinde - lik olmaksızın - gän şekli de mevcuttur ki bu kullanım - lik ’in dolayısıyla da idik yapısının düşürül- düğünü gösterir: * Men sizniñ Marġılåndän kelgäniñizni bu kün åtamdan eşitdim . “Ben sizin Margılan’dan gelmiş olduğunuzu bugün babamdan işittim.” (ÖK, 14). * Çından häm neçä yåşga kirgänimni özim bilmäymän . “Gerçekten de kaç yaşıma girmiş olduğumu kendim bilmiyorum”. (ÖK, 15). b.1. -(ä)yåtgänlik Özbek Türkçesinde -(ä)yåtgän yapısının -(ä)yåtgänlik şeklinde genişlemiş bi- çimde kullanıldığı da görülür. Bu kullanım da yine - lik parçacığının enklitik gibi kullanılırolduğunugörülür.TürkiyeTürkçesine“-mekteolduğu”şeklindeaktarılır: * .. hattå oķıtuvçiläri ulärniñ ķaysi bir hünärni yaxşi örgänäyåtgänliklari toġrisidä suhbätläşgänlaridä ..“hatta öğretmenleri onların hangi sanatı iyi öğ- renmekte oldukları hususunda sohbet ettiklerinde..” (ÖXE, 137).