Актуальные вопросы тюркологических исследований

Актуальные вопросы тюркологических исследований 370 lize etmekte olup [9]. soyut bir kavram ve motiftir. Böke motifi diğer motifler arasında bir köprü görevi görmektedir. Köprünün başlangıç ayağı suda hayat motifleri ’dir. Resim 1’ deki Noin Ula Halısı üzerindeki motifler (balık, balık- ejder, balıkçıl kuş, ve dört yön motifleri) suda hayat motiflerinin hepsini bir arada gösteren çok nadide bir örnektir. Resim 2 ’de dört yön motifi olarak ad- landırdığımız motif ise Türk sanatının birçok farklı malzemede uygulanışını gördüğümüz temel motifi olmuştur [10]. Resim 3 , Resim 4, Resim 5 ve 6 ’da Oğuz Boylarına ait suda hayat motiflerinin (hayat ağacı, böke, balıkçıl kuş ve kuşun dört yön hareketinin) yer aldığı halılar görülmektedir. Aynı hayat ağacı motifi, suda hayat motiflerindeki vasfı ile bu kez çok eski bir Türk tiyatrosu olan Karagöz- Hacivat gölge oyununda Büyülü Ağaç adıyla karşımıza çıkmaktadır ( Resim 7 ve 8 ). Dallarında insanların asılı olduğu, altında yedi başlı yılan/ejder (yel-böke) olan bu ağaç yel/böke ile kut almış hayat ağacını temsil etmektedir. Böke yani kut’ u çıkış noktası olduğunu düşündüğümüz örnek üzerinden şu şekilde açıklanabilir: “ İki adet böke ’nin birbiri ardı sıra bir daire etrafında dö- nerek oluşturduğu ahşap bir at koşum takımı parçası örneği ile ispatlanabilir ( Re- sim 9 ). Şöyle ki; Bu ahşap parçanın ortasında daire şeklinde iki boyutlu dünyayı sembolize eden bir şekil bulunmaktadır. Dünya motifinin etrafında ise iki adet böke (ejder) döner bir şekilde birbirlerini devamlı tâkip etmektedir. Bu dönme ve devamlılık sürekli bir devir daim içinde olan evrenin düzenini temsil etmekte- dir. Bu devir daim ve süreklilik, Türk tezyin sanatında çark-ı felek (feleğin çarkı) motifi olarak adlandırılmaktadır [11] . Evrenin çarkını ise böke çevirmektedir. Evrendeki dönüşüm, değişim ve süreklilik, gecenin gündüze, yazın kışa, nesillerin ve devletlerin birbirlerini takip etmelerine karşılık gelmektedir. İşte bu değişim de böke ’nin şekil değiştirerek bazen kartal gibi bir kuş, bazen kaplan gibi bir ejder haline gelmesi olarak görülmektedir. Böke ’nin bu dönüşümünün tasvirleri M.Ö. VII. yüzyıldan günümüze kadar görülmektedir [12] . Kutadgu Bilig ’te yedi yıldız ve on iki burcun anlatıldığı bölümde 124, 125, 126 ve 127. beyitlerde feleğin devri yani Tanrı’nın yarattığı evrenin düzeni şu şekilde ifade edilmektedir: Bayat atı birle sözüg başladım Törütgen igidgen keçürgen idim Törütti tilek teg tözü ´alemığ Yaruttı ajunka künüg hem ayığ Yarattı kör evren tuçı evrilür Anıng birle tezginç yime tezginür Yaşıl kök yarattı öze yulduzı Kara tün törütti yaruk kündüzi

RkJQdWJsaXNoZXIy MzQwMDk=