Актуальные вопросы тюркологических исследований

371 Actual Problems of Turkic Studies Tanrı adıyla söze başladım; o yaratan, yetiştiren ve göçüren rabbimdir. Bütün alemi dilediği gibi yarattı; dünya için güneş ve ayı aydınlattı. Bak, feleği yarattı durmadan döner; onunla birlikte hayat da durmadan devreder . Mavi göğü ve üzerinde yıldızları; karanlık geceyi ve aydınlık gündüzü var etti [13] . Feleğin devir daiminin mevsimlerde yazın kışa nasıl karışıp evrildiğini Kaş- garlı Mahmud Divanü Lûgat-it-Türk ’te şu veciz sözlerle anlatmaktadır: Yay kış bile karıştı Erdem yasın kurıştı Çeriğ tutup körüşti Oktagalı örtüşür Yaz kışla karşılaştı; hüner yayını kuruştular, saf bağlayıp güreştiler, ok atarak birbirlerine geçişeyazdılar [14] . Feleğin devir daîminin kutlu nesillerin hükümdarın başında olduğu Türk devletlerinde birbirini nasıl takip ve tekabül ettiği ise yine Kutadgu Bilig ’de kut’ u temsil eden Ay-Toldı ’nın [15] Hükümdara Devlet sıfatını anlattığı 669. beyitte şu şekilde ifade edilmektedir: akar suv yorık til bu kut turmadı ajun tezginürler yorıp tınmadı Akar su, güzel söz ve devlet, bunlar durmadan, yorulup dinlenmeden dünyayı dolaşırlar [16] . Resim 4 ’deki Bergama Karesi boyunun geç dönem halısındaki çark-ı felek şeklinde dönen kuş motifi, Resim 9 ’daki bökeler kompozisyon olarak birebir aynıdır. Evrendeki değişimin ve dönüşümün böke’ nin çevirdiği çark ile olduğu, benzer örneklerin yer aldığı efsane-destan ve mitolojik anlatımlardan anlaşıl- maktadır. Şöyle ki: (vakvak ağacı örneğindeki gibi) ağaca asılı duran insanlar mart ayında büyümeye başlar ve süreç mayıs ayında tamamlanıp insanlar yere toprağa düşerler [17]. Türk tiyatrosunun eski köklerini her yöreyi gezerek araştıran And, Anadolu’da oynanan Köse ve Ölüm/Dirilme oyunlarını eski Türk Kut törenle- rine dayandırmaktadır. Köse oyununda 1. erkek kardeşin ölen erkek kardeşini kam-çısı [18] le diriltmesi And’a göre soyun ve zamanın devamlılığını sağla- mıştır.