Актуальные вопросы тюркологических исследований

Актуальные вопросы тюркологических исследований 566 Abdülkadir Özcan* Osmanlı’nın Lale Devri’nde Osmanlı-Rus Yakınlaşması ve Sonuçları Safevi hanedanının tarihe karışması İran’da Şah İsmail’in kurduğu Safevi hâkimiyeti XVII. yüzyıl sonlarından itibaren çözülme sürecine girişti. Bu gelişmelere paralel olarak ülkenin doğu- sunda ve batısında bazı isyan hareketlerim de ortaya çıkmıştı. Bunlardan Doğu İran’da Moğol baskılarından İran’a tabi olan Sünni Afgan kabilelerinden Gılzai (kılıçlar/Kılcılar) oymağının başı olan Hacı Mîr Üveys liderliğindeki isyan, so- nuçları bakımından önemlidir. Bunlar özgürlük ve özerklik için fırsat kolluyor- lardı. Merkezi idarenin zaafından yararlanmak isteyen kabile reisi Mîr Üveys Kandehar’ı zapt edip burada bir hükümet kurmuş (1118/1706 veya 1709) ve Şah Hüseyin’in gönderdiği kuvvetleri yenmiş, hatta adına hutbe okutmuş ve sikke kestirmişti ( Târih-i Râşid ve Zeyli . S. 1268; 1287-8). Altı yıl hükümdarlık- tan sonra ölünce yerine geçen kardeşi Abdullah İran hâkimiyetine meyledince milliyetçi Afganların başına Mir Üveys’in oğlu Mahmud hükümdar oldu ve amcasını öldürdü. Babasının yayılma siyasetini sürdüren Mahmud Han amca- zadesi Mir Kasım ile birlikte Yezd, Herat ile Meşhed’i, hatta 1722 yılında İran’ın başşehri Isfahan’ı da zapt edip Safevi Şahı Hüseyin’i esir aldı. Şah’ın oğlu olup Kazvin’de tutunmaya çalışan Şehzade Tahmasb’ın da buradan kovulmasıyla Sa- fevi hanedanının adeta sonu gelmişti. Şah Hüseyin kendi eliyle şahlık tacını Mahmud’a giydirdi. Oğlu Tahmasb ise Kazvin’den Tebriz’e gelerek burada şah- lığını ilan etmişti. İran’ın batı Taraflarındaki kargaşa ise Şirvan Sünnilerinin Hacı Davud Bey liderliğinde ayaklanarak Şemahı, Şabran, Ereş ve dolaylarını zapt etmeleri ile başlamıştı. Şiî Safevi baskısından kurtulmak için 1722 yılında İstanbul’a bir toplu dilekçe gönderen Şirvanlıların talebi üzerine Hacı Davud Bey Şirvan hanlığına getirildi ve kendisine geleneksel hanlık alameti olarak “tabl u alem” gönderilmiştir (BOA. Name Defteri . nr. 7. S. 65). Osmanlılar Şirvan’ı himaye altına aldıktan sonra Rusların Kafkaslara in- melerini istemiyorlardı. Bu hususta bir anlaşma yapmak için Çar Petro’ya elçi olarak Nişli Mehmed Ağa gönderildi. Elçi ile gönderilen mektupta, Osmanlıya tabi Lezkiler üzerine sefer yapmanın aradaki barışa aykırı olduğu bildirildi. Çar * Prof. Dr., Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Öğretim Üyesi.