Актуальные вопросы тюркологических исследований

575 Actual Problems of Turkic Studies inceleme; kendi kültür ve hayat tarzı ile karşılaştırma yazara/seyyaha zıtlıkların veya benzerliklerin karşılaştırılması olanağını da verir. Farklılıkları keşfetmek, seyyahın sentez yapmasını da sağlar . İnceleyeceği, üzerinde düşünüp fikir yürüteceği ve hüküm vereceği bir medeniyet fikri ara- yan seyyah karşılaştığı yenilikleri özel bir dikkat ile inceler. Seyyahın farklı bir devir ve kültürle ilgili gözlemlerini taşıyan, bir kültürel deneyimi ölümsüzleş- tiren seyahat yazıları kültürel değişimlerin nedenlerini tespit ve değerlendirme açısından değerli kaynaklardır. Seyahatler ve seyahat yazılarının işlevi çerçevesinde seyyah-yazarın, an- lattıklarını nasıl ve hangi mantık çerçevesinde kurguladığı önemlidir. Seyyah- ların duyarlı oldukları hususlar zamana ve ait oldukları kültür dairesine göre farklılık gösterir. Bu amaçlarla Doğu ve Batı kavramlarından hareket edilerek yapılan seyahatlerin ve bu anlamda Rus devlet adamlarının seyahat izlenimle- rini derledikleri raporların gidilen coğrafyanın uzun veya kısa vadede siyasi ve stratejik geleceğinin belirlenmesi açısından önemi büyüktür. Geçici görevlerle yabancı ülkelere gönderilen elçiler tarafından yazılan ra- porlar/elçi kayıtlarının tarihi, kültürel, askeri ve siyasi önemleri tartışılamaz. Ekonomik ve siyasi ilişkiler açısından olduğu kadar kültürel ve sosyal hayatta- ki değişmeleri etkileyen faktörler arasında yer alan bu gözlemlerde yazarların devlet adamı kimlikleri yönlendirici bir rol oynar. Çarlık Rusyası’nda çeşitli görevlerle farklı ülkelere gönderilen elçilerin sun- duğu raporlar, mektuplar ve günlükler aynı zamanda devletin hâkimiyet anla- yışının geniş bir yelpazede nasıl değerlendirildiğinin de göstergesidir [1]. Çarlık Rusyası’nın XV–XVIII. yüzyıllarda yabancı ülkelere gönderdiği elçi- lerin görevleri sırasında kaleme aldıkları rapora “Stateynıy Spisok” (maddele- rin kaydı) denilmektedir. Bu raporlarda; karşılaştıkları ve ulaştıkları bilgileri, yaptıkları özel ve resmi görüşmeleri, onlara verilen talimatlara verilen cevapları günlük olarak kronolojik sıra ile kaleme alıyorlardı [2]. Elçi raporları, tarihî ve diplomatik metinler olmanın dışında edebi metin olarak da kabul edilebilirler. Klasik anlamda Çar’a sunuldukları için kullanılan dilin çok ağdalı ve resmi olması sebebiyle kültürel açıdan da değer taşımakta- dırlar. Bu belgeler yazıldıkları dönemin yazı üslubunun da en güzel örnekleri- dir. Elçi raporları veya bu seyahatleri sırasında elçiler tarafından kaleme alınan günlükler veya yazılan mektuplar topyekûn devletlerarasındaki siyasi, ticari, kültürel, askeri, sosyal ve ekonomik ilişkilerin içerik ve kapsamlarını araştır- maya temel teşkil edecek önemli kaynaklardandır. Ayrıca devletlerin protokol kuralları hakkındaki bilgiler de bu kaynaklarda yer almaktadır. Hazar’ın doğusunun ele geçirilmesi ve Türkistan Hanlıkları üzerinde de- netim kurmak için 1714–1717 yılları arasında bölgeye Ruslar, seferler düzen-