Актуальные вопросы тюркологических исследований

577 Actual Problems of Turkic Studies XVIII. yüzyılın ilk yarısında Hazar Denizi’ni araştıran Azerbaycan’da gelişen olaylardan haber veren seyyahlardan birisi de donanma askeri F.İ. Soymonov’dur (1682–1780). Onun bölgede geçirdiği günleri ve bölgeyle ilgili gördüklerini kaleme aldığı [8] seyahatnamesi şahidi olduğu ve duyduğu hadi- seleri aktarmakta, Azerbaycan’ın siyasi ve iktisadi tarihine ait zengin bilgiler sunmaktadır. Hazar Denizi’nin coğrafi durumu, Azerbaycan’ın doğal zengin- likleri, Derbend, Bakü, Salyan şehirlerinin ve Niyazabat Limanının durumu- nun tasvir edildiği eserde Azerbaycan - Rusya iktisadi ve ticari münasebetlerini de kaleme alınmıştır. I. Petro’nun komutanlığında yapılan ve İran yürüyüşü olarak da adlandırılan (1722–1723) bu sefere Soymonov bizzat iştirak etmiştir. Onun bu seferle ilgili verdiği ayrıntılı bilgileri de son derece önemlidir [9]. XVIII. asrın ilk yarısında İoann Lerh, Samuel Gmelin, İ. Gerber, Bakü pet- rolleri hakkında etraflı bilgiler vermişlerdir. Seyyah İ. Lerh İran şahı devrin- de neft kuyularının sayısının 52, Çarlık Rusyası döneminde ise 26 olduğunu yazmıştır [10]. Volınskiy, Gmelin, A.İ. Lopuhin Safevi sarayına gönderilmiş Azerbaycan ve bölgeyle alakalı iktisadi, siyasi ve kültürel bilgiler toplamışlar- dır [11]. XVIII. yüzyılın ilk yarısında Azerbaycan’da bulunmuş olan İ. Lerh Azerbaycan’ın birçok şehir ve köylerinin viraneliğini, her yerde açlık, dilencilik ve salgın hastalıkların hüküm sürdüğünü gözlemleyerek yazmıştır [12]. Bu bildirinin konusu olan Artemiy Volınskiy de İran’a Rusya’nın elçisi sıfa- tıyla gönderilmiştir. Seyahati sonrasında Volınskiy elde ettiği raporları 628 say- fadan ibaret bir rapor haline getirmiştir. XVIII. yüzyılın ilk yarısında Azerbay- can tarihinin öğrenilmesinde çok önemli bir kaynak olan bu raporun (jurnal) Azerbaycan’la ilgili kısmını Rus tarihçisi Zevakin 1929 yılında yayınlamıştır ( Zevakin E.S . Azerbaycan v Naçale XVIII Veka (İzvleçeniya İz Dnevnika A. P. Volınskogo // İzv. Ob-va Obsledovaniya i İzuçeniya Azerbaycana, No. 8. Sayı: IV. Bakü, 1929). Yine Rus tarihçilerden Buşev ( Buşev P.P . Posolstvo Artemiya Volınskogo v İran v 1715–1718 Gg. (Po Russkim Arhivam). Moskova, 1978); Lebedev ( Lebedev V.İ . “Posolstva Artemiya Volınskogo v Persiyu” // İzvestia AN SSSR. C. V, Sayı: 6, 1948) bu rapordan istifade ederek eserlerini yazmışlardır. F. M. Aliyev de Volınskiy’nin raporundan yararlanarak çok önemli bir eser ( Ali- yev Memmedbagır Oglu Fuad . Rus Dövletinin Nümayendesi A. P. Volınskiynin Azerbayçanda Missiyası. Bakü, 1979) kaleme almıştır. Volınskiy’nin raporunda bölgenin siyasi ve iktisadi vaziyetinin yanı sıra Şamahı, Tebriz, Kazvin, Lenke- ran, Sultaniye, Zencan ve diğer şehirler hakkında bilgiler vardır. Ticari ilişki- ler hakkında önemli bilgiler verilmiş, halkın yönetime karşı tavrı, isyanlar vs. hakkında malumatlar aktarılmıştır. Volınskiy’nin seyahati döneminde Baron P. P. Şafirov’a gönderdiği üç mektup, 1872 yılında yayınlanmıştır. Bu mektup- larda da Azerbaycan tarihinin o günkü durumuyla alakalı önemli bilgiler var- dır [13].