Актуальные вопросы тюркологических исследований

175 Actual Problems of Turkic Studies Süleyman Bey, Çapanoğlu’ların daha çok ün yapmış isimlerindendir. İ. Pala, Süleyman Bey’i şöyle anlatmaktadır: “ Yozgat şehrini bayındır hale getiren ve Osmanlı hükumet boşluğundan istifade ile Amasya, Ankara, Elazığ, Kayseri, Maraş, Niğde ve Tarsus’u içine alan bir hükumet kurup adını Celaliler listesinin serlevhasına yazdıran odur. Süleyman Bey zamanında sadece halk arasında de- ğil; devlet kademelerinde de Çapanoğlu adı, korku ve çekingenlikle anılmaya başlar” [3. S. 23]. 6) Eski sözcüklerin yer aldığı deyimler: Bazı eski veya anlam değişikliğine uğramış sözcükler deyimlerde varlıkla- rını koruyabilir. Bu durum, sözcüklerin gelişim tarihine ışık tuta bildiği gibi, onların belirttiği kavramın kültür tarihindeki yerinin de aydınlanmasında yar- dımcı olur. Örneklere göz atalım. İki dirhem bir çekirdek deyimi giyim kuşamına özen gösteren, şık kıyafe- tiyle dikkat çeken kişiler için kullanılır. Deyimde geçen ‘dirhem’ ve ‘çekirdek’ sözcükleri eski ağırlık ölçüleridir. Eskiden bir Osmanlı altını iki dirhem ve bir çekirdek ağırlığına sahip olmuştur. Deyimde özenle süslenmiş bir kişinin etki- leyici görünüşünün altına benzetildiği görülür. Burnundan fitil fitil getirmek deyiminde geçen ‘fitil’ sözcüğü çağdaş Tür- kiye Türkçesinde bilinen anlamlarıyla açıklanamıyor. Bu sözcük eski dönem- lerde bir ağırlık ölçüsü anlamına da sahip olmuştur. Dirhemin kesirlerinden biri olarak muhtemelen bir damla sıvı ağırlığını bildirmesi deyime de uygun düşmektedir. Gözden sürmeyi çekmek deyimi, hırsızlıkta çok becerikli, çok usta olmak anlamına geliyor. ‘Göz’ ve ‘sürme’ sözcükleri deyimde doğrudan değil, yan an- lamlarıyla yer almıştır. Eskilerde tersanelerde gemi yapımında kullanılan ke- resteler ‘sürme’ olarak adlandırılır, onların işlevlerine göre ayrıldığı bölmelere de ‘göz’ deniliyordu. 7) Alt kültür birimleri: Diğer dillerde olduğu gibi Türkçede de alt kültür özellikleri taşıyan deyim- ler vardır. Alt kültürü yansıtan deyimler çoğunlukla argo nitelikli olup farklı insan grupları tarafından kullanılır. Bu grupta olumsuz insan davranışlarıyla, hapisle, sarhoşlukla vb. ilgili deyimler görmek mümkündür. Ör.: Ağaç olmak ‘bir yerde ve ayakta çok beklemek’, fitil olmak ‘çok sarhoş olmak’, kafese girmek ‘aldatılıp kendisinden çıkar sağlanmak; hapse girmek’, kalayı basmak ‘adama- kıllı küfretmek’, kafa cilalamak ‘içki içmek’, kafayı bulmak ‘sarhoş olmak, neşesi, keyfi yerine gelmek’, kafayı çekmek ‘içki içmek’ vb. 8) Güzel adlandırma: Bazen bir durumun betimlenmesi gerektiğinde toplumsal davranış kuralla- rı buna engel olmaktadır. Dolaylı bir aktarım, sembolik bir ifade, mecazlı bir dil anlatıma kolaylık tanımakla birlikte renkli bir görünüm de oluşturur. Ör.: b ebek