Актуальные вопросы тюркологических исследований

Актуальные вопросы тюркологических исследований 180 bağlantıları kurulur, anlamlama süreci gerçekleşir. Bu süreçten sonra, tepki veya kendini ifade etme süreci başlar. Bu mental sürecin üçüncü ve son aşamasıdır. Yani dilsel etkinliğin bu aşamasında algılanan bir durum karşısındaki kişinin verdiği tutum sergilenecektir [16]. Zihin fiilleri olarak da adlandırılan mental fiilleri William; hatırlama, fark etme, algılama, bilme, ümit etme, ummak, istemek, niyet etmek, inanmak, hoşlan- ma gibi durumları ifade eden durumlar olarak tanımlar. Mental fiiller, psikolojik fiiller diye de adlandırılabilir. Leech, mental fiillerin; karar vermek, keşfetmek, okumak, çözmek, çalışmak gibi bilişsel aktiviteler ifade ettiğini belirtir. Diğer yandan, inanmak, şüphe etmek, bilmek, hatırlamak, anlamak gibi fiillerin du- rağan bilişsel anlamlar ifade ettiğini belirtir. Hoşlanmak, korkmak, sevmek, is- temek gibi filer de tavır ve duyguları ifade eden fiiller olarak değerlendirilmiştir [23. S. 50]. Türk dilindeki mental fiiller konusuyla ilgili çalışmalardan biri, Özen Yaylagül’ün “Türk Runik Harfli Metinlerde Mental Fiiller” adlı makalesidir. Yaylagül bu çalışmada dünyada pek çok çalışma yapıldığına dikkat çekerek, Türkiye’de konuyla ilgili yok denecek kadar az araştırmanın bulunduğuna değin- miş ve mental fiillerin anlambilim temelinde incelendiğini belirtmiştir. Mental fiilleri “1. Duyu Fiilleri 2. Duygu Fiilleri 3. Anı ve Uslamlama Fiilleri 4. Açıklama Fiilleri” şeklinde dört gruba ayırmıştır. Yaylagül; duyu fiillerinin mental etkin- liğin gerçekleşmesi için gerekli olan girdilerin toplanması işlerini gösterdiğini belirterek kör- “görmek” fiilini örnek olarak gösterir. Duygu fiillerinin duygu- ları gösterdiğini ifade eder; anı ve uslamlama fiillerinin duyma eylemleri yoluy- la elde edilen girdinin beyinde yerleşmesi, saklanması ve bu yolla gerektiğinde daha ileri uslamlama için çağrılmasını anlatan eylemler olarak tanımlar ve bil-, sakın- “düşünmek, kaygılanmak” fiilleriyle konuyu örnekler. Açıklama fiillerinin mental süreci sonlandırma işlevi gördüğünü ve ortaya çıkan söz veya davranışları gösterdiğini belirtmektedir. Açıklama fiillerine de ti-, ayt- “söylemek, buyurmak” fiillerini örnek vermektedir [26. S. 24–43]. Melek Erdem V. Uluslararası Türk Dil Kurultayı’nda sunmuş olduğu “Türk- men Türkçesinde Mental Fiillerin İsteme Göre AnlamDeğişmeleri” adlı bildirisi- nin teorik kısmında, mental fiiller konusunu bağlantılı dil bilgisi yaklaşımıyla ele almış ve mental fiilleri algılama (perception), etki (affection) ve idrak (cognition) fiilleri şeklinde gruplandırarak sezme, anlama, hissetme, düşünme gibi kategori anlamları da belirlemiştir [12. S. 939–947]. Başkurt Türkçesi gramerlerinde mental fiil olarak değerlendirilmese de Zeynullin’in fiillerin leksik ve semantik olarak tasnifinde yer alan düşünme fi- illeri: iśäplä- “hesaplamak”, aŋla-; duygu ve sezgi fiilleri: maqtan- “övünmek”, hŭqlan- “büyülenmek”; psikolojik veya fiziksel durumu bildiren fiiller: aptıra- “şaşırmak” ve duygu-sezgi fiilleri tıŋla- “dinlemek” konumuzla ilgili fiillerdir.