Актуальные вопросы тюркологических исследований

181 Actual Problems of Turkic Studies Mental fiillerle ilgili tasniflerde farklılıklar olsa da genellikle bu fiiller; idrak fiilleri, duygu fiilleri ve algılama fiilleri şeklinde üç grupta değerlendirilmektedir. 1. İdrak Fiilleri “Cognitive verb” (idrak fiilleri) başlığı altında incelenen idrak fiilleri men- tal fiil gruplarından biridir. Anlama, bilme, düşünme, karar verme, inanma, fark etme, ayırt etme, niyet, istek, tasarlama, arzu, hayal, dikkat etme, onaylama, seç- me, çıkarımda bulunma, öğüt, tahmin, unutma, hatırlama ifade eden fiiller idrak fiilleri grubuna girer [23. S. 53]. Yaylagül, idrak fiillerini “Anı ve Uslamlama Fiilleri” başlığı altında incelemiş- tir. Duyma eylemleri yoluyla elde edilen girdinin beyinde yerleştirilmesi, sak- lanması ve bu yolla gerektiğinde daha ileri uslamlama için çağrılmasını anlatan bir bölük eylem bu grup içinde değerlendirilebilir. Anı fiilleri bellekle ilgilidir. Uslamlama fiilleri şematize edildiğinde oluşan görüntü içinde birey durgundur. Kendi içine dalmış ve sessizce konuşmaktadır. Bu sırada konuşmacı şemada gö- rülemez; hareket onun zihninde gerçekleşmekte ve dışarıdan biri tarafından göz- lenememekte, yalnızca durgun tavrı dikkate alınarak hissedilmekte, sezilmekte- dir. Yaylagül, sakın- (düşünmek), ö- (düşünmek), yanıl- (yanılmak), gibi fiilleri anı ve uslamlama fiilleri başlığı altında incelemiştir [26. S. 35–43]. İdrak fiillerini, Xäź ǐ rg ǐ Başqŭrt Äźäbi T ǐ l ǐ – Morfologiya adlı çalışmasında Zeynullin “f ǐ k ǐ rlew qılımdarı (düşünme fiilleri)” olarak değerlendirmektedir. Düşünme fiillerini; objektif olan dış dünyayı, bizi kuşatan gerçeği tanıyabilme yolunda kişinin zihninde oluşan süreci anlatan yapılar olarak tanımlar. Düşünmeye dayalı idrak fiilleri anlama, düşünme, istek, hayal, tahmin, unut- ma ve hatırlama ifade eden fiiller şeklinde alt gruplara ayrılabilir. Başkurt Türk- çesinde bu gruplar içinde değerlendirilebilecek fiiller: 1.1. Anlama ifade eden fiiller: abayla- “sezmek, fark etmek”, aŋla-, şäylä- “sezmek, fark etmek”, iśkä in- “anlamak”, a ŋğar- “anlamak”, ayış- “anlamak, fark etmek”, aŋğa yit- “anlamak” vb. 1.2. Düşünme ifade eden temel fiiller: uyla- “düşünmek”, fĭkĭrlä - “düşün- mek”, fĭkĭr it- “düşünmek”, baş vat- “kafa yormak, düşünmek”, uy y ǚ r ǚ t- “akıl yü- rütmek, çok düşünmek” , zihĭndĭ yıy- “düşünmek” vb. 1.3. İstek ifade eden fiiller: istä-, ǚ nşäy- “istemek”, niyätlän-, uqtal- “niyet etmek”, timtälĭ- “niyetlenmek vb. 1.4. Hayal ifade eden fiiller: xıyalla- “hayal etmek”, uylaş- “hayal kurmak, hayal etmek”, ”, faraz it- “hayal etmek” vb. 1.5. Tahmin ifade eden fiiller: samala- “tahmin etmek”, tŭşalla- “tahmin et- mek, var saymak”, küźĭmĭl- “tahmin etmek” vb. 1.6. Unutma ifade eden fiiller: ŭnŭt-, tŭźla- “unutmak”, qaytımhaqlan- “ça- buk unutmak”, baştan sıq- “unutmak”, xätĭrźän yuğalt- “akıldan çıkarmak, unut- mak” vb.